روانشناسی زن از دیدگاه علی(ع)
دیدگاه‌های روان‌شناختی حضرت امیر(ع) در سخنان آسمانی آن حضرت با عبارات و واژه‌های بسیار زیبا و لطیفی مشاهده می‌شود. اگرچه مجالی برای بررسی تمامی شاخه‌های دانش
روانشناسی از منظر حضرت وجود ندارد، اما به تناسب بحث، به عنوان مقدمه در حدود
کلیات روانشناسی زنان در نهج البلاغه به بحث خواهیم نشست.
در یک نگاه کلی، دیدگاه حضرت در مورد زنان را می‌توان از زوایای زیر مورد بررسی
قرار داد:
الف. زن به عنوان یک موجود انسانی دارای هویت واحد و مشترکی نسبت به مردان بوده و
حضرت علی? هرگاه از انسان و حالات و روحیات او سخن می‌گوید، اشاره به هر دو جنس
دارد. بنابراین آن‌جا که می‌فرماید:
«کسی چیزی را در دل پنهان نکرد، جز آن‌که در لغزش‌های زبان و رنگ رخساره‌اش آشکار
خواهد شد»،اشاره به عوارض روان‌تنی (بسی کوسوماتیک) در زنان و مردان داشته و
می‌فرماید: ابراز نکردن احساسات و سرکوب کردن آن‌ها موجب بروز حالات ویژه‌ای در جسم
می‌شود و این بی‌توجهی به نیازهای روانی آثار سوء در رفتار و نیز در ساختار جسمی
افراد دارد. در این‌جا روی سخن با هر انسانی است که احساسات خویش را در درون خود
پنهان کرده و موجب ایجاد بحران روحی روانی و افسردگی و ... می‌شود.
سیر به سوی کمال، توجه به معنویات، استفاده از نعمت‌های الهی و ... از اموری است که
برای زن و مرد به صورت دستورالعمل‌های مشترک مطرح شده است.
ب. در مقام بیان تفاوت زن و مرد که حضرت علی(ع) در این قسمت از سخنان خویش
تفاوت‌های زن و مرد را مطرح کرده و این تفاوت‌ها را نه تنها به عنوان نقص مطرح
نمی‌کند؛ بلکه از آن‌ها به عنوان راز تکامل بشری سخن می‌گوید. برای مثال در
روانشناسی زنان از تفاوت‌های زن و مرد در فضیلت‌ها سخن گفته و می‌فرماید:
«غَیْرَةُ المَرْأةِ کُفْرٌ وَ غَیْرَةُ الرَّجُلِ إیمان؛ غیرت زن کفر است و غیرت
مرد ایمان».
یک نویسندة عرب در این مورد می‌گوید: اگر زنان غیرت داشته باشند، به فتنه و آشوب
کشیده می‌شوند و جنگ جمل نتیجة غیرت زن بود.
همچنین حضرت در مورد لطافت وجودی زن و حساسیت لازم برای حفظ او و شاید سخاوت ویژة
زن در حیات بخشی به دیگران که ناشی از روح «دیگر خواه» اوست، می‌فرماید:
«به زن بیش از حد خود تحمیل مکن! زیرا زن همچون شاخة گل است، نه قهرمان خشن».
تفاوت‌های جسمی، روانی، کلامی و ... زن و مرد از مباحث بسیار گسترده امروز است که
هرچه عمیق‌تر به آن‌ها بنگریم و نظریات حضرت علی ع? را در این مورد بررسی کنیم، با
بلندای عظمت روحی و علمی حضرت بیش از پیش آشنا می‌شویم.
ج. توجه دادن افراد به ویژگی‌های خاص زنانه در زنان و بیان راهکارهایی متناسب با
این خصیصه‌ها برای رسیدن به سعادت مطلوب و داشتن سلامت روانی فردی و اجتماعی مفید
است. برای نمونه حضرت امیر ع? با توجه به این نیاز زن که دوست دارد مورد عشق و محبت
قرار گیرد، می‌فرماید: «مِن اخلاق الانبیاء حُبّ النساء؛ از اخلاق پیامبران دوست
داشتن زنان است».
عشق ورزیدن به زنان و ابراز محبت و علاقه نسبت به آنان در متون دینی بسیار زیاد است
و حتی رسول خدا? می‌فرماید: «قولُ الرجُلِ للمرأة إنّی أحبّک، لایذهب من قلبه ابدا؛
این‌که مرد عشق خود را نسبت به زن ابراز کند و بگوید "تو را دوست دارم" هرگز از قلب
او خارج نمی‌شود». در سخنان روان‌شناسان معاصر نیز اهمیت دادن به این ابزار عشق
دیده می‌شود. پرفسور ریک روان‌شناس مشهور آمریکایی می‌گوید: «بهترین جمله‌ای که یک
مرد می‌تواند به زن خود بگوید عبارت "عزیزم تو را دوست دارم" است».
بنابراین آثار روانی عشق ورزیدن به همسر و ابراز محبت به او، از دیدگاه روان‌شناختی
دینی بسیار قابل اهمیت است و قابل انکار نیست. جان گری نیز می‌گوید: «از طریق دوست
داشتن و عشق ورزیدن به دیگران، این توانایی را پیدا می‌کنیم که به خودمان عشق
بورزیم».
حضرت ع در ضمن سفارش ارزشمندی به مردان که به تأثیرات عواطف و هیجانات زنان بر
ادراک آن‌ها اشاره دارد، می‌فرماید:
«وَلا تَهِیجُوا النّساءَ بِأذیً، وَ إنْ شَتَمْنَ أعْراضَکُم وَ سَبَبْنَ
أمَراءَکُم با اذیت و آزار، زنان را به هیجان نیاورید، گرچه آن‌ها به شما دشنام
دهند و متعرّض آبروی شما شوند و به سران شما بدگویی کنند»؛ زیرا نیروی تحمل آن‌ها
کمتر است و به همین دلیل زودتر تحت تأثیر واقع شده و به هیجان می‌آیند. این سفارشِ
حضرت به سپاهیانش پیش از روبه‌رو شدن با دشمن در جنگ صفین بود و از نظر علمی ثابت
شده است که در رویا‌رویی با مشکلات سیاسی، اجتماعی و پیامدهای پس از جنگ، زنان از
تحمل کمی برخوردار بوده و احساسات و عواطف آن‌ها بر تصمیم‌گیری‌ها و قضاوت‌های
آن‌ها تأثیر زیادی می‌گذارد.
حضرت امیر ع با توجه به آشنایی که با روان زنان دارد، در نامه‌ای به فرزند خود
سفارش‌هایی را در مورد آنان می‌کند که هر توصیه، با توجه به یک بُعد و زاویة روانی
زن مطرح شده است. از جمله می‌فرماید:
ـ پوشش زنان و حجاب آن‌ها را کنترل کن که عامل بازدارندة سوء رفتارها نسبت به آنان
است.
ـ زنان بدون ضرورت، از خروج از منزل خودداری کنند که برخی از ارتباطات آسیب‌زا است.
ـ از معاشرت‌های غیر سالم خودداری کنند که تأثیر می‌پذیرند و از ورود انسان‌های
نالایق به خانه نیز ممانعت کن.
ـ مسئولیت‌های سنگین زندگی را بر آنان تحمیل مکن که توان آن‌ها کم است و چونان گل
هستند.
ـ در ارتباط خود با آن‌ها تعادل داشته باش تا از حد کرامت و بزرگواری تجاوز نکنند.
ـ از غیرت نابه‌جا در مورد زنان بپرهیز که قضاوت‌های غیر عادلانه و بی‌جا باعث
ناشایسته شدن افراد لایق و پاک می‌شود (به آن‌ها اعتماد داشته باش).
ـ از معاشرت با زنان بد و ناشایسته بپرهیزید و در میان بدان اگر خوبی هم پیدا شد،
با مراقبت کامل ارتباط داشته باش.
تمامی موارد بالا با دانش روانشناسی روز تطابق دارد و برخاسته از نگرش صحیح و کامل
حضرت علی ع به زوایا و ابعاد گوناگون روح و روان زن است. برای نمونه زنان بسیار
رابطه‌جو هستند و حس پیوند جویی و ارتباط گرایی در آنان قوی است، در حالی که مردان
استقلال‌گرا و بیشتر درون‌گرا هستند. زنان به علت این ویژگی در گسترش ارتباط‌های
خود تأکید فراوان دارند و چون بسیاری از انتخاب‌های آنان بر اساس عاطفه و محبت و حس
درونی آنان است، نیاز به کنترل ارتباطات دارند. از این‌رو حضرت می‌فرمایند:
ارتباط‌های زن با بیرون از خانه و نیز رفت و آمد دیگران در خانه را مورد توجه قرار
دهید که «خارج شدن و بیرون رفتن آن‌ها برتر از این نیست که افراد غیر مطمئن را در
بین آن‌ها راه دهی»، به یقین این سخن به معنای سلب آزادی و اختیار زن نیست؛ بلکه به
معنای جهت‌دادن به ارتباط‌های آن‌هاست.
در سیرة عملی حضرت علی ع نیز می‌بینیم که حضرت به علل سیاسی و به خاطر مصالح عمومی
اسلام در خانه می‌نشیند و همسر بزرگوار او که تندیس طهارت و قداست و پاکی‌هاست، به
مسجد رفته و سخنرانی می‌کند و یا به خاطر ضرورت های زمانی و مکانی و نیز مصالح مهم
اسلام، شبانه به خانة انصار رفته و امام واقعی مردم را به آنان معرفی می‌نماید. به
یقین اگر منظور حضرت علی ع از این سخنان خانه‌نشینی زن به صورت کلی بود، همسر ایشان
که خود اسلامِ مجسّم است، هرگز از خانه خارج نمی‌شد. بنابراین «ضرورت» و «عدم
ضرورت» و همچنین «حفظ حدود و موازین شرعی> راهگشای ما در درک این حکمت الهی خواهد
بود.
چکیدة سخن
در حقیقت سخنان حضرت علی ع در مورد زنان نه تحقیرآمیز و نه مخالف طبیعت و فطرت آنان
است. اگر دین ستیزان و دین‌گریزان طبل و دهُل نواخته و از حقوق به اصطلاح بر باد
رفتة زنان توسط مذهب و پیشوایان دینی می‌خوانند، اشکال اساسی از عدم آشنایی آن‌ها
با دیدگاه‌های جامع‌نگر دین نسبت به همة مسائل است. اگر قدری منصفانه با مباحث زنان
برخورد کنیم، می‌بینیم که اگر حقی هم تا به حال برای زنان مانده، از ناحیة دین است
و حقوق از دست رفته، ارمغان شوم غرب می‌باشد که زن را از حریّت و حرمت طبیعی خود
جدا ساخته و با سوء استفاده‌های تبلیغاتی، بردگی مدرن قرن بیستم و بیست و یکم را
پایه‌گذاری کرده است. نگرش‌های حضرت علی ع به مسائل زنان برخاسته از روانشناسی
عمیق ایشان است و اگر به ظاهر با برخی از پیش‌فرض‌ها تعارض می‌یابد، شاید علت اولیه
و اصلیِ آن عدم پذیرش تفاوت‌های زن و مرد است. اگر بپذیریم که زن با ویژگی‌های
زنانة خود دارای ارزشی استقلالی است و تفاوت‌ها را عیب و نقص ندانیم، ظرفیت پذیرش
سخنان مولا علی ع را خواهیم یافت.
تاریخ : جمعه 88/7/3 | 5:27 عصر | نویسنده : علی فاضلی | نظرات ()